1. Εισαγωγή

Στη σύγχρονη κοινωνία της γνώσης, ο «παραδοσιακός» ρόλος του πανεπιστημίου, που θεωρεί την εκπαίδευση και την έρευνα ως την κύρια αποστολή του, έχει αλλάξει. Στο πλαίσιο της νέας ακαδημαϊκής πραγματικότητας εμπεριέχεται και η ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης. Κάτι τέτοιο μπορεί να υλοποιηθεί μέσα από δραστηριότητες μεταφοράς τεχνολογίας από το πανεπιστήμιο προς τη βιομηχανία και αξιοποίησης των αποτελεσμάτων έρευνας. Τα πανεπιστήμια καλούνται να αντιμετωπίσουν τις εξής προκλήσεις: να αυξήσουν τις δράσεις μεταφοράς τεχνολογίας και εμπορικής αξιοποίησης, να κάνουν ορατή τη συνεισφορά τους στην οικονομική ανάπτυξη και να διαχειριστούν τη σχέση των δραστηριοτήτων μεταφοράς τεχνολογίας με τις υπόλοιπες κύριες δράσεις τους.

2. Μηχανισμοί Μεταφοράς Τεχνολογίας

Η μεταφορά τεχνολογίας από τα πανεπιστήμια υλοποιείται μέσα από διάφορους μηχανισμούς, όπως για παράδειγμα τις επιστημονικές δημοσιεύσεις, την εκπαίδευση φοιτητών, τη συνεργατική έρευνα, τις συμβουλευτικές δραστηριότητες στη βιομηχανία, το licensing και τη δημιουργία εταιρειών spin-off. Τα μοντέλα και οι μηχανισμοί αξιοποίησης και μεταφοράς των αποτελεσμάτων έρευνας και ανάπτυξης (Ε&Α) περιλαμβάνουν διάφορες φάσεις όπου στρατηγικές αποφάσεις και κριτήρια έχουν τεθεί και κυρίως υλοποιούνται μέσω των μηχανισμών του licensing και της δημιουργίας εταιρειών spin-off (Hindle and Yencken, 2004). Η διανοητική ιδιοκτησία αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα της εμπορικής αξιοποίησης των αποτελεσμάτων έρευνας, καθώς προστατεύει νομικά την ιδιοκτησία προκειμένου να ακολουθήσουν δραστηριότητες πώλησης, licensing, δημιουργίας εταιρειών spin-off, κοινών επιχειρηματικών δράσεων- joint ventures κα. Η δημιουργία εταιρειών spin-off καθώς και το licensing αποτελούν δυο μεθόδους παραγωγής «πλούτου» από τη διανοητική (πνευματική) ιδιοκτησία.

2.1 Licensing

To licensing είναι η εκχώρηση δικαιωμάτων δημιουργίας, χρήσης, εμπορίας προϊόντος, σχεδίου ή διεργασίας ή άλλες δράσεις, από ένα φορέα που έχει το δικαίωμα, σε έναν άλλο φορέα που του το εκχωρεί. Το licensing μπορεί να υλοποιηθεί με δύο τρόπους: να δοθεί αποκλειστικό licensing ή να δοθεί licensing σε όλους τους ενδιαφερόμενους. Ένα αντίτιμο για την εκχώρηση των δικαιωμάτων (licensing royalties) δίνεται συνήθως ως αντάλλαγμα για την απόκτηση του license μιας καινοτομίας. Τα ποσά αυτά που καταβάλλονται μπορούν να αποτελέσουν σημαντική πηγή εσόδων για περαιτέρω έρευνα από τα πανεπιστήμια. Τα έσοδα από το licensing διανέμονται μεταξύ του πανεπιστημίου και του ερευνητή ανάλογα με την πολιτική του πανεπιστημίου.

2.2 Εταιρείες Spin-off

Οι εταιρείες spin-off είναι νέες εταιρείες που δημιουργούνται είτε από μεμονωμένα άτομα εργαζομένων σε κάποιο οργανισμό είτε προκύπτουν από τη μεταφορά τεχνολογίας από κάποιο οργανισμό. Με άλλα λόγια οι εταιρείες spin-off αποτελούν τη μεταφορά μιας τεχνολογικής καινοτομίας σε μια νέα επιχειρηματική δράση- εταιρεία που ιδρύεται με βάση την καινοτομία αυτή. Η αναφορά μας εδώ επικεντρώνεται στις ακαδημαϊκές εταιρείες spin-off δηλαδή τις νέες εταιρείες που δημιουργούνται προκειμένου να αξιοποιήσουν εμπορικά καινοτόμα ερευνητικά αποτελέσματα που αναπτύχθηκαν στα πανεπιστήμια.

Η συμβατική οδός για να οδηγηθεί η διανοητική ιδιοκτησία από τα πανεπιστήμια στην αγορά ήταν μέσα από δραστηριότητες licensing των δικαιωμάτων για τη χρήση τεχνολογικών ανακαλύψεων που ήταν προστατευμένες από διπλώματα ευρεσιτεχνίας ιδιοκτησίας των πανεπιστημίων. Η δημιουργία των ακαδημαϊκών εταιρειών spin-off αποτελεί εναλλακτική μέθοδο αξιοποίησης των αποτελεσμάτων έρευνας έναντι του licensing. Έτσι η δημιουργία εταιρειών spin-off από τα πανεπιστήμια είναι πλέον μια συχνά εμφανιζόμενη επιλογή και αποτελεί ένα σημαντικό μηχανισμό μεταφοράς τεχνολογίας και διαδικασία εμπορικής αξιοποίησης (Mustar et al., 2008; Wright et al, 2006; Gregorio and Shane, 2003).

Στις περισσότερες χώρες, η εθνική νομοθεσία, σχετικά με τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας και την εμπορική αξιοποίηση αποτελεσμάτων έρευνας, καθορίζει τα πλαίσια στα οποία διαμορφώνεται η πολιτική των πανεπιστημίων. Στην Ελλάδα, κάποια πανεπιστήμια έχουν κοινοποιήσει οδηγούς χρηματοδότησης ή διαχείρισης της διανοητικής ιδιοκτησίας όπου αναφέρουν μεταξύ άλλων τις διαδικασίες που σχετίζονται με τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας και την κατανομή των εσόδων από την εμπορική αξιοποίηση τους (Πολυτεχνείο Κρήτης, 2008, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 2008, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2008).

Από την άλλη, υπάρχουν κάποια πανεπιστήμια που διαθέτουν οδηγούς για τη μεταφορά τεχνολογίας και τη δημιουργία εταιρειών spin-off. Τέτοια παραδείγματα είναι: o οδηγός μεταφοράς τεχνολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (2006), Πολυτεχνείου της Κρήτης (2008), ο οδηγός καινοτόμων επενδυτικών ευκαιριών του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης (2006) και ο οδηγός δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας και εκμετάλλευσης ερευνητικών αποτελεσμάτων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (2008).

3. Τρόποι δημιουργίας των εταιρειών spin-off

Η δημιουργία μιας εταιρείας spin-off μπορεί να θεωρηθεί μια διαδικασία που περιλαμβάνει διαφορετικά και διαδοχικά στάδια (Clarysse et al., 2005, Vohora et al. 2004) όπου ο ερευνητής παράγει νέα γνώση, η οποία μετατρέπεται από ιδέα σε μια ευκαιρία ικανή να προσελκύσει το ενδιαφέρον των επενδυτών. Παρόλο που στην πράξη, η διαδικασία δημιουργίας των εταιρειών spin-off δεν είναι γραμμική, η απεικόνιση της στο Σχήμα 2 παρέχει ένα καλό πλαίσιο για την αποτύπωση των σχετικών δράσεων από τα πανεπιστήμια.

Το πρώτο στάδιο της «εφεύρεσης», αποτελεί την περίοδο κατά την οποία επιτυγχάνονται καινοτόμα ερευνητικά αποτελέσματα, Στη συνέχεια διερευνάται η προοπτική για την εμπορική τους αξιοποίηση και εντοπίζονται πιθανές επιχειρηματικές ευκαιρίες. Όμως, σε αυτό το στάδιο επικρατεί αβεβαιότητα σχετικά με την εφαρμογή των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Σημαντική είναι η αναγνώριση της επιχειρηματικής ευκαιρίας, όπου απαιτείται η ικανότητα του ερευνητή να συνθέσει την επιστημονική γνώση με την κατανόηση της αγοράς που θα απευθυνθεί.

Το δεύτερο στάδιο της «μετάβασης», περιλαμβάνει την περίοδο όπου η εφαρμογή των αποτελεσμάτων έρευνας και η επιχειρηματική ιδέα επικυρώνονται. Κάτι τέτοιο μπορεί να περιλαμβάνει την προστασία των αποτελεσμάτων από διπλώματα ευρεσιτεχνίας και την επιλογή του τρόπου εμπορικής αξιοποίησης τους. Στην περίπτωση που θα δημιουργηθεί η εταιρεία spin-off, το επιχειρηματικό σχέδιο προετοιμάζεται στα πλαίσια αυτού του σταδίου.

Τέλος το τρίτο στάδιο «επιχειρηματικής δράσης», αποτελεί την επικύρωση των προσδοκιών για ανάπτυξη μέσα από τη δημιουργία της εταιρείας spin-off. Θα πρέπει να γίνει αναζήτηση χρηματοδότησης για την εταιρεία spin-off και στη συνέχεια όταν αυτή θα εξασφαλιστεί, μπορεί να ξεκινήσει η ίδρυση της εταιρείας. Η συνεργασία με επιχειρηματίες και με επενδυτές επιχειρηματικού κεφαλαίου (venture capital) συμπληρωματικά με την αριστεία των ακαδημαϊκών σε μια ερευνητική περιοχή σημαντική για την αναγνώριση της επιχειρηματικής ευκαιρίας, μπορεί να υποστηρίξει τη διαχείριση της εταιρείας, να αποτελέσει ένα μέσο ενημέρωσης για την αγορά και να παρέχει την πρόσβαση σε κατάλληλα δίκτυα.

4. Φορείς Υποστήριξης της Μεταφοράς Τεχνολογίας

Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν πολλές χώρες που έχουν αναπτύξει διάφορες ενδιάμεσες δομές προκειμένου να υποστηρίξουν τις δραστηριότητες μεταφοράς τεχνολογίας (Poyago-Theotoky et al., 2002; Siegel et al., 2003). Έτσι λοιπόν, πολλά πανεπιστήμια δημιούργησαν Γραφεία Μεταφοράς Τεχνολογίας (ΓΜΤ) και λαμβάνουν μέρος στο σύστημα εμπορικής αξιοποίησης της έρευνας που αποτελείται από τις εταιρείες spin-off, τις θερμοκοιτίδες, τα επιστημονικά και τεχνολογικά πάρκα και τους βιομηχανικούς φορείς.

Όλοι οι μηχανισμοί του συστήματος αυτού μπορούν να αποτελέσουν βασικά μέλη ενός cluster σε μια περιοχή. Επιπλέον, το σύστημα αυτό μπορεί να περιλαμβάνει δραστηριότητες εκπαίδευσης σε θέματα επιχειρηματικότητας και πρωτοβουλίες όπως τη χρηματοδότηση για τη δημιουργία εταιρειών spin-off (Rasmussen et al., 2006). Επιπλέον, προκειμένου να ενισχυθεί η μεταφορά τεχνολογίας, τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί και ψηφιακές αγορές τεχνολογίας και online βάσεις τεχνολογιών (Komninos et al., 2006). Έτσι ένα πανεπιστήμιο μπορεί με τη βοήθεια του ΓΜΤ να αξιοποιήσει ένα ερευνητικό αποτέλεσμα μέσω της δημιουργίας μιας εταιρείας spin-off. Αυτή μπορεί να μεταφερθεί σε μια θερμοκοιτίδα για να λάβει περαιτέρω υποστήριξη των λειτουργιών της, ενώ στη συνέχεια μπορεί να μεταφερθεί σε ένα τεχνολογικό πάρκο για να εγκατασταθεί.. Στο επίκεντρο του συνολικού συστήματος καινοτομίας βρίσκεται το πανεπιστήμιο, το οποίο καθοδηγεί τις τεχνολογικές εξελίξεις και διευκολύνει τη διαδικασία της διάχυσης και χρήσης της τεχνολογίας. Η χρήση των τεχνολογικών επιτευγμάτων αξιοποιείται κυρίως μέσα από τη δημιουργία εταιρειών spin-off και υποστηρίζεται από μηχανισμούς όπως τα ΓΜΤ, οι θερμοκοιτίδες ή τα Ε&Τ πάρκα.

Στην Ελλάδα, πολλοί φορείς, και κυρίως ερευνητικές ομάδες των πανεπιστήμιων, εμφανίζουν δυνατότητες υλοποίησης υψηλού επιπέδου έρευνας. Επιπλέον τα πλεονεκτήματα της αξιοποίησης των αποτελεσμάτων έρευνας από τα πανεπιστήμια μέσα από τη δημιουργία εταιρειών spin-off έχουν αρχίσει να αναγνωρίζονται. Παρόλα αυτά η εμπειρία των ελληνικών πανεπιστημίων στη δημιουργία «πλούτου» από τη διανοητική ιδιοκτησία είναι περιορισμένη. Προς αυτή την κατεύθυνση, η μεταφορά τεχνολογίας και η δημιουργία εταιρειών spin-off ενισχύεται από διάφορες πρωτοβουλίες κρατικής χρηματοδότησης που έχουν σαν απώτερο στόχο την προώθηση της καινοτομίας και τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής βιομηχανίας.

Αυτές οι πρωτοβουλίες οδήγησαν στη δημιουργία μιας κρίσιμη μάζας υποστηρικτικών μηχανισμών στην Ελλάδα με σκοπό την ενίσχυση της μεταφοράς τεχνολογίας από τα πανεπιστήμια. Αυτή η κρίσιμη μάζα έχει διαμορφωθεί από τα γραφεία διαμεσολάβησης τους, τα τεχνολογικά πάρκα, τις θερμοκοιτίδες, και τα clusters τεχνολογικών εταιρειών, τους περιφερειακούς πόλους και τη ζώνη καινοτομίας. Όλοι αυτοί οι φορείς δημιουργούν μία ομοιογενή και γεωγραφικά κατανεμημένη δομή, ικανή, να ωθήσει τη χώρα σε δυναμική αναπτυξιακή τροχιά. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι δε δημιουργήθηκαν παράλληλα οι κατάλληλες προϋποθέσεις για τους φορείς που παράγουν τη γνώση, δηλαδή τα πανεπιστήμια.

5. Συζήτηση και συμπεράσματα

Η έλλειψη των κατάλληλων συνθηκών και πολιτικών στα πανεπιστήμια εμποδίζει την αξιοποίηση αποτελεσμάτων έρευνας. Για να καταστεί η διαδικασία εμπορικής αξιοποίησης αποτελεσμάτων έρευνας αποτελεσματική, πολλοί μεμονωμένοι μηχανισμοί (εκπαίδευση, δικτύωση, ενημέρωση, υποδομές, χρηματοδότηση, κατάλληλη διαχείριση της διανοητικής ιδιοκτησίας, της πολιτικής τους για την αξιοποίηση και τη μεταφορά τεχνολογίας, συντονισμός των δράσεων) είναι σημαντικοί, αλλά υπάρχει ανάγκη και για ένα πλήρες σύστημα καθώς, και αλληλεπίδραση των διαφόρων πρωτοβουλιών (Χαχαμίδου, 2010). Η πολιτική του πανεπιστήμιου αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την ενίσχυση της δημιουργίας των εταιρειών spin-off, ιδίως όσον αφορά τη δημιουργία κατάλληλης κουλτούρας, την ανάπτυξη στρατηγικής για την έρευνα, την κατάρτιση και την εκπαίδευση στην επιχειρηματικότητα, την οικονομική στήριξη, τη δικτύωση και την ύπαρξη υποδομών κοινής χρήσης.

Τα πανεπιστήμια εμφανίζουν εσωτερικές και εξωτερικές διαφορές όπως το προφίλ και το αντικείμενο δραστηριότητας τους, καθώς και το περιβάλλον στο οποίο λειτουργούν. Παρ’ όλες τις διαφοροποιήσεις τους, οι προκλήσεις σχετικά με την εμπορική αξιοποίηση και τη δημιουργία εταιρειών spin-off παραμένουν ίδιες. Η αύξηση του αριθμού των εταιρειών spin-off που δημιουργούνται, βασίζεται στο περιβάλλον της επιχειρηματικής κουλτούρας και τη σχετική εκπαίδευση, τους αποτελεσματικούς μηχανισμούς υποστήριξης (ΓΜΤ), και την ύπαρξη χρηματοδοτικών προγραμμάτων.

Η ανάπτυξη ενός πληθυσμού που χαρακτηρίζεται από υψηλού επιπέδου εκπαίδευση με προσανατολισμό στις νέες τεχνολογίες, δίνει τη δυνατότητα οικονομικής ανάπτυξης βασισμένη στην υψηλή τεχνολογία. Δεδομένου ότι η Ε&Α και η καινοτομία συνεισφέρουν στην οικονομική ανάπτυξη, τα πανεπιστήμια μπορούν να συμβάλλουν σημαντικά στην αύξηση της εθνικής ανταγωνιστικότητας. Οπότε, οι δραστηριότητες των πανεπιστημίων σε συνδυασμό με τις κρατικές πρωτοβουλίες όπως η χρηματοδότηση, μπορούν να μετατρέψουν τα αποτελέσματα έρευνας σε εθνικό οικονομικό και κοινωνικό όφελος.