Σχετικά με την υλοποίηση του σχεδιασμού απαιτήσεων για το ψηφιακό μετασχηματισμό των ως άνω διαδικασιών και πριν την έκδοση της Βίβλου Ψηφιακού Μετασχηματισμού, καταθέτουμε, με το άρθρο αυτό, μια σειρά απόψεων σύμφωνα με τις οποίες πρωτίστως καθίσταται επιτακτική προϋπόθεση, από το φορέα που θα αναλάβει το έργο, η εμπεριστατωμένη γνώση και εμπειρία σε ότι αφορά :
- το θεσμικό πλαίσιο, τις οργανωσιακές και επιχειρησιακές δομές, τις γραμματειακές – διοικητικές διαδικασίες και τα λοιπά θέματα επί των εν λόγω,
- τα θέματα εφαρμοσμένου σχεδιασμού ψηφιακής στρατηγικής και εφαρμογής ψηφιακών τεχνολογιών, ευρυζωνικών δικτύων, παγκόσμιου και σημασιολογικού ιστού (Web0 & 3.0) επί των διαδικασιών.
Ειδικότερα, ως προς τα προεκτεθέντα, και δεδομένου ότι για πρώτη φορά θα γίνει καθολική μετάπτωση των εν λόγω διαδικασιών σε περιβάλλον ψηφιακού μετασχηματισμού, θα πρέπει :
α)Να καταστεί απόλυτα σαφής σε όλα τα εμπλεκόμενα επίπεδα, όπως φορείς, ιθύνοντες, διαχειριστές, πολίτες/πελάτες, η έννοια του ψηφιακού μετασχηματισμού και οι τομείς στους οποίους επιδρά.
Για το λόγο αυτό αναφέρουμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα από δύο μελέτες του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων (ΣΕΒ) σύμφωνα με τις οποίες ‘’Οι εξελιγμένες ευφυείς συσκευές παράγονται πλέον μαζικά, σε σύντομο χρόνο, και οι χρήστες αυτών έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνούν με πρωτόγνωρη αμεσότητα. Παράλληλα η υψηλή διείσδυση κινητών συσκευών, η εξάπλωση της χρήσης του υπολογιστικού νέφους και του διαδικτύου των πραγμάτων, η διαρκής εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής, η διευρυμένη χρήση αισθητήρων και η ολοένα αυξανόμενη εφαρμογή αναλύσεων μεγάλου όγκου δεδομένων αποτελούν τις κινητήριες δυνάμεις της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης. Και ενώ η κάθε επιμέρους ψηφιακή τεχνολογία αποτελεί από μόνη της ένα αποτελεσματικό μέσο προς το ψηφιακό μετασχηματισμό, η συνδυαστική δράση αυτών είναι αυτό που τελικά επιτυγχάνει εκθετικά την πρόοδο και αυτό γιατί οι ψηφιακές τεχνολογίες χτίζουν η μια στη βάση της άλλης και ο συνδυασμός τους μεταμορφώνει τον κόσμο που ξέρουμε’’ (3) και ‘’Ο ψηφιακός εργαζόμενος μπορεί να επωφεληθεί από πληροφορίες που λαμβάνει σε πραγματικό χρόνο και να χρησιμοποιήσει κινητές και φορητές τεχνολογίες, όπως για παράδειγμα tablets, φορέσιμη τεχνολογία και ανιχνευτές ζωτικών λειτουργιών, για να αλληλεπιδράσει με αισθητήρες, ρομπότ και άλλα συστήματα γύρω του. Έτσι βελτιώνεται η λειτουργική παραγωγικότητα τόσο αυτού, όσο και του οργανισμού και ενισχύεται η υγεία και η ασφάλεια των εργαζομένων. Όπως επίσης ότι η μετάβαση από προϊόντα σε εμπειρίες, μιας και αυτά μετατρέπονται, γίνεται κάνοντας επίκληση στα συναισθήματα των πελατών και βελτιώνοντας λειτουργικά τη ζωή τους, επιτυγχάνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο θετικό αντίκτυπο στην κοινωνία, εξοικονόμηση χρόνου, απλούστευση ή/και οργάνωση διαφόρων υποχρεώσεων και δραστηριοτήτων. Κατά συνέπεια η εξατομίκευση προϊόντων και υπηρεσιών θα πρέπει να αποβλέπει σε συγκεκριμένες απαιτήσεις των πελατών, δεδομένου ότι αυτοί αναμένουν όλο και περισσότερο να βιώνουν εμπειρίες που να είναι εξατομικευμένες και να έχουν νόημα για αυτούς’’. (4)
β) Να ληφθούν υπόψη, πέραν των υφιστάμενων δεδομένων της νομοθεσίας και της ψηφιακής στρατηγικής – παλαιών και πρόσφατων (Ν.4623/2019) -, οι σημαντικές ανακοινώσεις, προτάσεις, αξιολογήσεις και κανονισμοί του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, που αποτελούν σημαντικά ‘’εργαλεία’’ προς την κατεύθυνση αυτή, όπως είναι :
- Η Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με θέμα ‘’Στρατηγική για τη Ψηφιακή Ενιαία Αγορά της Ευρώπης’’.
- Η Πρόταση ‘’Κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τη θέσπιση του προγράμματος Ψηφιακή Ευρώπη για την περίοδο 2021-2027’’.
- Η ‘’Αξιολόγηση της προόδου της Ελλάδας σχετικά με τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, την πρόληψη και τη διόρθωση των μακροοικονομικών ανισορροπιών και αποτελέσματα των εμπεριστατωμένων επισκοπήσεων βάσει του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1176/2011, του πρώτου ευρωπαϊκού εξαμήνου του 2019’’.
- Οι Κανονισμοί (ΕΕ) :
- 2018/1724 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 2ας Οκτωβρίου 2018, σχετικά με ‘’Τη δημιουργία ενιαίας ψηφιακής θύρας με σκοπό την παροχή πρόσβασης σε πληροφορίες, σε διαδικασίες και σε υπηρεσίες υποστήριξης και επίλυσης προβλημάτων και για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1024/2012’’.
- 910/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 23ης Ιουλίου 2014, με θέμα ‘’Ηλεκτρονική Ταυτοποίηση και Υπηρεσίες Εμπιστοσύνης για τις Ηλεκτρονικές Συναλλαγές στην Εσωτερική Αγορά και Κατάργηση της Οδηγίας 1999/93/ΕΚ’’.
- 2016/679 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 27ης Απριλίου 2016, με θέμα ‘’Προστασία των Φυσικών Προσώπων Έναντι της Επεξεργασίας των Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα και την Ελεύθερη Κυκλοφορία των Δεδομένων αυτών και την Κατάργηση της Οδηγίας 95/46/ΕΚ (Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων)’’.
- 2018/1807 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 14ης Νοεμβρίου 2018, σχετικά με ‘’Ένα πλαίσιο για την ελεύθερη ροή των δεδομένων, μη προσωπικού χαρακτήρα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση’’.
Με γνώμονα τα ως άνω δεδομένα απαιτείται στη συνέχεια μια ολοκληρωμένη οριοθέτηση, η οποία θα περιέχει τα βήματα της νέας ψηφιακής στρατηγικής, των δράσεων οργανωσιακού σχεδιασμού, συντονισμού, διαχείρισης, τεκμηρίωσης, εποπτείας, ελέγχου, ανθρώπινου δυναμικού και εφαρμογών ψηφιακών τεχνολογιών επί των διαδικασιών, που θα πρέπει να εδράζεται σε δύο επίπεδα, ήτοι :
Πρώτο Επίπεδο.
Σε αυτό οι ενέργειες οφείλουν να εστιαστούν στη συγκέντρωση της υφιστάμενης νομοθεσία που αφορά :
α)τη δομή του όλου Δημόσιου Τομέα και τους τύπους/δομή των εταιριών του ιδιωτικού τομέα,
β)το σύνολο των θεμάτων και διαδικασιών που διέπουν το προσωπικό – διαχειριστές και τις διαδικασίες γραμματειακής – διοικητικής υποστήριξης με ή όχι ψηφιακές εφαρμογές των φορέων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.
Δεύτερο Επίπεδο.
Σε αυτό το επίπεδο οι ενέργειες θα πρέπει να περιλαμβάνουν ανάλυση του περιεχομένου των νέων απαιτήσεων σε νομοθετικές και κανονιστικές πράξεις, οι οποίες θα διαμορφώνουν και θα διέπουν πλέον :
α)αφενός τα θέματα των απαιτήσεων σε προσόντα, αμοιβές, καθήκοντα, ευθύνες, αξιολόγηση, ελέγχους, πειθαρχική ευθύνη, πειθαρχικές ποινές και δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση των διαχειριστών (βλέπε σχετικά άρθρο 46 του Ν. 4623/2019) και
β)αφετέρου το πλαίσιο όλων των διαδικασιών κάλυψης των απαιτήσεων γραμματειακής – διοικητικής υποστήριξης των φορέων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στο νέο ψηφιακό περιβάλλον. Ενδεχομένως για κάποια θέματα να απαιτηθούν μόνο νομοθετικές/κανονιστικές προσαρμογές ή/και τροποποιήσεις σχετικά με αυτά, στην υφιστάμενη νομοθεσία.
Βεβαίως τα ως άνω εξυπακούεται ότι θα συναρτώνται στο σύνολό τους με το πλαίσιο των δεδομένων του Ν. 4623/2019 ‘’Ρυθμίσεις του Υπουργείου Εσωτερικών, διατάξεις για την ψηφιακή διακυβέρνηση, συνταξιοδοτικές ρυθμίσεις και άλλα επείγοντα ζητήματα’’ (ΦΕΚ Α΄/αρ.134/09.08.2019).
Ο εν λόγω Νόμος, μεταξύ άλλων στα άρθρα του, περιλαμβάνει θέματα :
- Ψηφιακής στρατηγικής, καινοτομίας και ηλεκτρονικής διακυβέρνησης (άρθρο 24).
- Απλούστευσης διαδικασιών, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται οι υπηρεσίες μιας στάσης και η διοικητική κωδικοποίηση του ‘’Ραπτάρχη’’ (άρθρο 26).
- Ηλεκτρονικών υπηρεσιών, στις οποίες εμπεριέχονται οι υπηρεσίες εμπιστοσύνης και η ανοιχτή διακυβέρνηση (άρθρο 27).
- Υποδομών πληροφορικής και επικοινωνιών Δημοσίας Διοίκησης (άρθρο 31).
- Σχεδιασμού και ανάπτυξης εφαρμογών (άρθρο 39).
- Λειτουργίας συστημάτων Δημοσίας Διοίκησης, όπως διαδικτυακή εξυπηρέτηση πολιτών, εφαρμογές ΚΕΠ, υπηρεσίες μιας στάσης, ψηφιακές υπογραφές (άρθρο 40).
- Διοικητικών υπηρεσιών, σε ότι αφορά μόνιμο προσωπικό, προσωπικό ΙΔΑΧ και λοιπών κατηγοριών, διοικητικές διαδικασίες, γραμματειακή υποστήριξη, μέριμνα μέσων και χώρων, προγραμματισμό εργασιών (άρθρο 46).
- Ηλεκτρονικής ταυτοποίησης, κέντρου δεδομένων, κυβερνητικού νέφους και κεντρικής διαδικτυακής πύλης του Ελληνικού Δημοσίου (άρθρο 48).
- Βίβλου Ψηφιακού Μετασχηματισμού (άρθρο 49), εκπονείται, και η οποία :
- θα επικαιροποιεί και θα αντικαθιστά την Εθνική Ψηφιακή Στρατηγική της Ελλάδας,
- θα εκδίδεται και θα δημοσιεύεται με απόφαση του Υπουργού Ψηφιακής Διακυβέρνησης,
- θα περιλαμβάνει τις βασικές αρχές, το πλαίσιο και τις κατευθύνσεις για το ψηφιακό μετασχηματισμό της Δημόσιας Διοίκησης, αλλά και του ιδιωτικού τομέα της οικονομίας,
- θα καθορίζει τις ειδικότερες αρχές που διέπουν κάθε οριζόντια ή τομεακή πρωτοβουλία προς τον σκοπό αυτό,
- θα ενσωματώνει την καταγραφή όλων των σχετικών διαδικασιών και δράσεων με μετρήσιμους στόχους και μετρήσιμα αποτελέσματα ανά τρίμηνο,
- θα είναι δεσμευτική για όλους τους φορείς του δημόσιου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα, τους οποίους αφορά και
- θα μπορεί να αναπροσαρμόζεται, εφόσον κρίνεται αναγκαίο, κάθε πέντε χρόνια από την έκδοση της, με απόφαση του Υπουργού Ψηφιακής Διακυβέρνησης.
Σημειώνεται ότι στο προαναφερόμενο πλαίσιο, πέραν των τυπικών προσόντων που θα προσδιορίζονται σε ότι αφορά τις νέες ειδικότητες σε μεταπτυχιακά διπλώματα, πτυχία Α.Ε.Ι., απολυτήριο Λυκείου, βεβαίωση – πιστοποίηση ειδίκευσης Ι.Ε.Κ., βεβαίωση άριστης γνώσης ελληνικής γλώσσας και επιπέδου άλλων ξένων γλωσσών, πιστοποίηση στενογραφίας, πιστοποίηση προχωρημένων γνώσεων πληροφορικής και χρήσης εφαρμογών Η/Υ, θα πρέπει επίσης να οριοθετούνται αναλυτικά οι ειδικές ψηφιακές δεξιότητες και ικανότητες (5), όπως για παράδειγμα :
- οι ειδικές ψηφιακές δεξιότητες, ήτοι :
ο ενστερνισμός και η καλλιέργεια ψηφιακής κουλτούρας, η άνεση στη διαχείριση των ‘’χαρακτηριστικών’’ των ψηφιακών δεξιοτήτων, η διαχείριση ψηφιακών ηγετικών δεξιοτήτων ηλεκτρονικής ικανότητας, η ψηφιακή συναισθηματική νοημοσύνη, σε όλες τις εκφάνσεις της κ.ά. (6)
- οι ειδικές ψηφιακές ικανότητες, ήτοι :
η γνώση των ευκαιριών, των περιορισμών, των επιπτώσεων και των κινδύνων που σχετίζονται με τη διαχείριση των ψηφιακών τεχνολογιών και των εφαρμογών τους, η εμπεριστατωμένη ενημέρωση σε ότι αφορά τις νομικές και δεοντολογικές αρχές που διέπουν την ενασχόληση με τις ψηφιακές τεχνολογίες, η τήρηση της δεοντολογίας και της μέριμνας για την ασφάλεια και υπευθυνότητα, ως προς τη χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών κ.ά.(7).
Οι ως άνω ειδικές ψηφιακές δεξιότητες και ικανότητες θα πρέπει να είναι εστιασμένες στην ευχέρεια χρήσης εφαρμογών από τα πρόσωπα, που θα διαχειρίζονται τα σχετικά θέματα των εν λόγω φορέων τομέων, σε περιβάλλον ψηφιακού μετασχηματισμού, σε ότι αφορά :
α) Ψηφιακή Τεχνολογία, όπως είναι :
- το Υπολογιστικό Νέφος (Cloud),
- η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence),
- η Μάθηση Μηχανή (Machine Learning),
- τα Αυτόνομα Ρομπότ (Autonomous Robots),
- το Διαδίκτυο των Πραγμάτων (Internet of Things),
- η Ανάλυση Δεδομένων Μεγάλου Όγκου (Big Data Analytics),
- η Εικονική Πραγματικότητα (Virtual Reality),
- η Επαυξημένη Πραγματικότητα (Augmented Reality),
- οι Πλατφόρμες Επιχειρησιακής Συνεργασίας (Enterprise Collaboration Platforms),
- η Αλυσίδα των Μπλοκ (Blockchain),
- ηΤρισδιάστατη Εκτύπωση (3D Printing),
- οι Διεπαφές Προγραμματισμού Εφαρμογών (APIs).
β) Ευρυζωνικά Δίκτυα και Δίκτυα Νέας Γενιάς, ήτοι :
- e-government,
- e-banking & mobile banking,
- e-business,
- e-commerce,
- e –learning,
- προηγμένες επικοινωνίες (VoIP, Video conference),
- τεχνολογία 5 G,
- τηλεργασία,
- ευρυζωνικές και πολυμεσικές τηλεπικοινωνίες.
γ) Παγκόσμιο (Web 2.0) και Σημασιολογικό Ιστό (Web 3.0), όπως :
- Wikis,
- Ιστολόγια ή blogs,
- Ιστοσελίδες,
- Τagging,
- Mash-up,
- Real Simple Syndication feeds.
Μια περεταίρω σημαντική ‘’συνδρομή’’ στο όλο εγχείρημα προσφέρει και η χρησιμοποίηση, πέραν των προτύπων που προβλέπονται στον ως άνω νόμο ή/και θα διαμορφωθούν, και μιας σειράς Προτύπων ISO, όπως τα κάτωθι :
- ISO 50001:2018. Energy Management Systems – Requirements with Guidance for Use.
- ISO 45001:2018. Ασφάλεια & Υγεία στην Εργασία.
- CYS ISO 37001:2018. Σύστημα Διαχείρισης κατά της Δωροδοκίας – Ένα Αποτελεσματικό Εργαλείο κατά της Διαφθοράς.
- ISO 15489-1 : 2016. Records Management.
- ISO 9001:2015. Quality management systems – Requirements.
- ISO 14001:2015. Environmental management systems — Requirements with guidance for use.
- ISO 14001:2015. Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης.
- ISO 9001:2015. Συστήματα Διαχείρισης Ποιότητας.
- ISO 37500/2014. Guidance on Outsourcing,
- ISO/IEC 27001:2013. Information technology — Security techniques — Information security management systems.
- ISO/IEC 27002:2013. Information technology — Security techniques — Code of practice for information security controls.
- ISO 27001: 2013. Συστήματα Ασφάλειας Πληροφοριών.
- ISO 21500:2012. Guidance on Project Management.
- ISO 2600 : 2010. Guidance on Social Responsibility.
- ISO 31000:2009. Risk management — Principles and guidelines.
Τέλος μια ‘’ειδικού βάρους παράμετρος’’, στην οποία επίσης πρέπει να δοθεί η δέουσα σημασία, από το φορέα υλοποίησης του έργου, είναι αυτή της ποιοτικής εξυπηρέτησης και ικανοποίησης των απαιτήσεων, προσδοκιών, επιθυμιών καθώς και εμπιστοσύνης, κατά τις συναλλαγές, των πολιτών/πελατών και αυτό επιτυγχάνεται, πέραν των προαναφερθέντων, και με την απαρέγκλιτη τήρηση των Κωδίκων Ηθικής, Δεοντολογίας και Ορθής Διοικητικής Συμπεριφοράς των προσώπων, που θα διαχειρίζονται και θα εποπτεύουν την όλη διαδικασία γραμματειακής – διοικητικής υποστήριξης, αλλά παράλληλα και με αντίστοιχες αξίες και συμπεριφορές που θα πρέπει να υποδειχθούν, γνωστοποιηθούν και να καλλιεργηθούν από τους φορείς, προκειμένου να ενστερνιστούν αυτές και οι πολίτες/πελάτες.
Μια τέτοια σειρά κωδίκων και οδηγιών είναι η κάτωθι :
- Ο Κώδικας Ηθικής και Δεοντολογίας, του επαγγέλματος Γραμματέων – Διοικητικού Προσωπικού.
- Ο Κώδικας Ηθικής και Δεοντολογίας, των παρόχων υπεργολαβικών υπηρεσιών γραμματειακής – διοικητικής υποστήριξης (ΣΔΙΤ).
- Ο Κώδικας Επιχειρηματικής Ηθικής, των φορέων των υπαγόμενων στο δημόσιο ή τον ιδιωτικό τομέα.
- Ο Ευρωπαϊκός Κώδικας Ορθής Διοικητικής Συμπεριφοράς, της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής.
- Ο Οδηγός Ορθής Διοικητικής Συμπεριφοράς και Σχέσεων Δημοσίων Υπαλλήλων & Πολιτών, του Υπουργείου Εσωτερικών.
Με γνώμονα τις ως άνω απόψεις – προτάσεις, προϋποθέσεις και απαιτήσεις ψηφιακής στρατηγικής, στα πλαίσια του Ν.4623/2019, θεωρούμε ότι είναι εφικτός, υλοποιήσιμος και επιτυχής ο ψηφιακός μετασχηματισμός των νευραλγικής σημασίας διαδικασιών γραμματειακής-διοικητικής υποστήριξης των φορέων του όλου δημόσιου και ιδιωτικού τομέα της χώρας μας, δεδομένου ότι με την καθολική εφαρμογή αυτού :
- θα αυξηθεί η αποδοτικότητα και η αξία της υπηρεσίας που προσφέρεται,
- θα μειωθεί η γραφειοκρατία, οι επικαλύψεις και το λειτουργικό κόστος,
- θα απλουστευθεί η όλη διαδικασία,
- θα βελτιωθεί ο έλεγχος και η ασφάλεια των συναλλαγών,
- θα εξοικονομηθεί χρόνος,
- θα δημιουργηθούν νέες εξειδικευμένες θέσεις με ικανοποιημένους εργαζόμενους και αντίστοιχα πολίτες/πελάτες, οι οποίοι θα διαθέτουν πλέον ψηφιακή κουλτούρα και ψηφιακές δεξιότητες.
Ανάλυση αριθμητικών ενδείξεων.
(1)Σχετικά με το θέμα της επικεφαλίδας εκπονείται σχετική μελέτη από τους Ηλία Δ. Τζαννή και Ιωάννη Η. Τζαννή (*), οι οποίοι έχουν ήδη ολοκληρώσει μελέτη με τίτλο ‘’Απαιτήσεις για το Ψηφιακό Μετασχηματισμό Υφιστάμενης Κατάστασης Θέσεων Γραμματειακών Λειτουργών Φορέων Δημόσιου Τομέα – Τοπικής Αυτοδιοίκησης Κύπρου’’.
(2)Ηλίας Δ. Τζαννής : Εμπειρογνώμονας – Επιχειρησιακός Ερευνητής. Συγγραφέας. Εισηγητής και Επικεφαλής της Ειδικής Ομάδας Έργου εκπόνησης του Προτύπου ΕΛΟΤ 1437 ‘’Γραμματεία Διοίκησης – Καθήκοντα, Επαγγελματική Επάρκεια, Οργάνωση Γραφείου, Υποστηρικτικά Εργαλεία’’. (π) Διευθυντικό Στέλεχος Διοίκησης Ε.Τ.Ε. Πιστοποιημένος αξιολογητής ευρωπαϊκών προγραμμάτων από τον ΕΟΠΠΕΠ. (π) Ακαδημαϊκός υπεύθυνος πιστοποίησης εκπαιδευτών Γραμματέων ACTA, τεχνοβλαστού Α.Π.Θ. Πτυχιούχος Δημοσίας Διοίκησης, Πολιτικών Επιστημών, Περιφερειακής Οικονομικής Ανάπτυξης (Msc) Παντείου Πανεπιστημίου. Κάτοχος άδειας οικονομολογικού επαγγέλματος Ο.Ε.Ε. iliastzannis@gmail.com
(*)Ιωάννης Η. Τζαννής : Επιχειρησιακός Ερευνητής – Συγγραφέας.Bachelor of Arts News Journalism University of Sunderland. U.K. Υποψήφιος Διδάκτωρας.
(3)Πηγή : Μελέτη με θέμα ‘’Η Ψηφιακή Ελλάδα : Ο Δρόμος προς την Ανάπτυξη’’ Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων (ΣΕΒ) – ACCENTURE. Αθήνα, 2017.
(4)Πηγή : Δημοσίευση στο Tεύχος αρ.7/22.05.2017, Οικονομία και Επιχειρήσεις. Special Report Ψηφιακή Στρατηγική (ΣΕΒ) με θέμα ‘’Το Στρατηγικό Σχέδιο του ΣΕΒ για μια Ψηφιακά Ανεπτυγμένη Ελλάδα’’.
(5)Βλέπε σχετικά : α)‘’Ο Ευρωπαϊκός δείκτης δεξιοτήτων του CEDEFOP: Ένα νέο εργαλείο για χάραξη πολιτικής βάσει τεκμηρίωσης’’ β) ‘’Πανόραμα δεξιοτήτων (2017), Πρόβλεψη δεξιοτήτων στη Φινλανδία Αναλυτική σειρά επισημάνσεων που διατίθεται στη διεύθυνση skillspanorama.cedefop.europa.eu/en/analytical_highlights/skills-anticipation-finland’’.
(6)Πηγή μελέτη με τίτλο : ‘’Dig Comp 2.0: The Digital Competence Framework for Citizens’’, της Υπηρεσίας Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (αρ. δημοσίευσης ΚΚΕρ: JRC101254. 2016), που εκπονήθηκε από τους Riina Vuorikari & Yves Punie & Stephanie Carretero & Lieve Van den Brande.
(7)Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Πρόταση Σύστασης του Συμβουλίου σχετικά με τις ‘’Βασικές Ικανότητες της Δια Βίου Μάθησης’’. 17.01.2018. Βρυξέλες.
